بهلول ها در سازمان های دولتی!
کم کاری اجباری نخبگان در سازمان های عمومی
بهلول ها در سازمان های دولتی
در بحبوحه انقلاب صنعتی و جایگزینی نیروی ماشین به جای نیروی انسان، فردریک تیلور در سال 1881 مفهوم علم و دانش را در ارتباط با مطالعه کار، تجزیه و تحلیل و مهندسی شغل بکار برد و بدین ترتیب مدیریت علمی را بنا نهاد. یکی از مفاهیمی که او مطرح ساخت مفهومی تحت عنوان کم کاری بود. از دیدگاه او محدود ساختن نتیجه و برون داد در مراکز تولید، یک هنجار یا نرم محسوب می شود که وی این پدیده را کم کاری نامید و بعدها این پدیده را به کم کاری طبیعی و کم کاری سیستماتیک طبقه بندی کرد (تیلور؛1911). پس از آن نیز اندیشمندان دیگری همچون جاج و چندلر به عوامل مختلف بروز پدیده کم کاری پرداختند (دانایی فرد و همکاران؛ 1395).
این در حالیست که تبیین پدیده کم کاری و شرح و بسط و علت یابی آن توسط تیلور و دیگر اندیشمندان علم مدیریت و سازمان، در عصر صنعتی شدن و شرکت ها و سازمان هایی بود که با شرایط و مقتضیات آن زمان کار می کردند. سازمان هایی که غالباً از نیروی کار دارای سطح پایین و برای امور تکراری و با پیچیدگی کم یا متوسط استفاده می کردند. به دیگر سخن با ظهور عصر اطلاعات و ارتباطات و در آستانه انقلاب هوش مصنوعی ماهیت سازمان ها نیز تغییرات اساس کرده است و بخش قابل توجهی از کارکنان این سازمان های متحول شده را افراد توانمند و نخبه تشکیل می دهند که از آن ها به عنوان سرمایه های انسانی یاد می شود. این نخبگان دارای توانایی ها و تخصص هایی هستند که با ترکیب با تجربه، دانشی ناب برای ادامه حیات و پیشرفت و نیل به اهداف سازمان را فراهم می نماید. چنین سرمایه هایی که از الزامات راهبردی سازمان های عصر حاضر هستند، نیازمند تعاملات جدید و دانش به روز برای مدیریت کارآمد و اثربخش می باشند.
همچنین ذکر این نکته حائز اهمیت است که در کشور های در حال توسعه، اغلب نظام اداری و سازمان های عمومی تحت سیطره خط مشی های سیاسی، سیاست زده شده اند بطوریکه در آن ها شاهد پدیده جابجایی مدیران به جای چرخش نخبگان (دانایی فرد و الوانی؛ 1386) در سطوح مدیریتی هستیم. در چنین وضعی مدیران سیاسی که اغلب با تخصص و دانش حرفه ای سازمان تحت امر خود بیگانه بوده و نسبت به کارکنان نخبه سازمان به لحاظ دانش حرفه ای در سطوح پایین تری قراردارند، بر مسند مدیریت و تصمیم گیری سازمان تکیه می زنند. در این هنگام ممکن است عملکرد درخشان نخبگان سازمانی جایگاه و منافع مدیران سیاسی سازمان را تحت الشعاع قرار داده و این سوال را در ذهن دیگران متبادر سازد که چرا در حضور چنین نخبگانی، فردی غیر متخصص در سازمانی حرفه ای به ریاست و مدیریت گرفته شده است؟. در این وضعیت ممکن است شاهد درخواست عامدانه مدیران سیاسی از نخبگان سازمانی مبنی بر عدم استفاده از دانش و تخصص حرفه ای خود باشیم. این پدیده دردناک در واقع نوعی سرکوب خاموش نخبگان برای حفظ منافع فردی در سازمانی عمومی است که ممکن است در طیفی از طرق مختلف، از تهمت ها و پاپوش های سازمانی گرفته تا تهدید و اعمال خشونت، صورت پذیرد. عکس العمل نخبگان سازمان نیز غالباً در دو شکل ترک کار که در واقع اخراج مغزها از سازمان می باشد و مفهومی تحت عنوان "کم کاری اجباری" نخبگان می باشد.
در واقع پدیده کم کاری اجباری نوع جدیدی از کم کاری است که با انواع دیگر آن چند تفاوت اساسی دارد. اول اینکه این نوع نوظهور از کم کاری عمدتاً در کارکنان نخبه با سطح توانمندی و دانش حرفه ای بالا ظهور و بروز پیدا می کند و همچنین تفاوت اساسی دیگر آن این است که خواستگاه این نوع کم کاری فرد نیست. به دیگر سخن تمایلات مدیران و بالادستان سیاسی مبنی بر عدم فعالیت سازنده در سازمان به جای تمایلات کارکنان، منشاء کم کاری اجباری می باشد. همانطور که توضیح داده شد در این حالت از کم کاری از کارکنان خواسته می شود که به انزوا رفته و از بروز توانمندی ها و تخصص های حرفه ای خود در سازمان خودداری نمایند.
با وجود این که پدیده کم کاری اجباری در عصر حاضر شایع شده است، در گذشته و به شکل محدودتر نیز مسبوق به سابقه بوده و می توان از بهلول به عنوان نمونه ای از کم کاری اجباری نام برد. بهلول یا بهلول مجنون کوفی یا ابو وهیب بن عمرو صیرفی کوفی از دانشمندان و فرهیختگان سده دوم هجری و از شاگردان امام صادق (ع) بوده است (دانشنامه اسلام Buhlūldānā) که به دلیل حفظ جان و دین خود از دست حاکمان زمان، مجبور به تمسک به نوع خاصی از کم کاری اجباری در قالب جنون و کتمان نخبگی خود بوده است. همچنین در نظریه پردازی در قلمرو مدیریت عمومی نیز از استعاره ها برای توصیف و تبیین رفتار سازمان های عمومی استفاده می شود (دانایی فرد و الوانی؛ 1386). لذا استعاره "بهلول" می تواند گویای حال این قشر در سازمان های عمومی در عصر حاضر و پدیده کم کاری اجباری باشد.
جعفر زینت بخش
